kennisbank.

Staalslak is een bijproduct van de staalindustrie dat ontstaat bij de productie van ruwstaal. Hoewel het vaak wordt gepresenteerd als een nuttige secundaire grondstof, is het technisch gezien een afvalproduct. Staalslak kent geen verdere toepassing binnen de staalproductieketen en wordt daarom afgevoerd en gezocht naar andere toepassingen, zoals in de wegenbouw en als secundaire bouwstof.

Staalslakken zijn afvalproducten van de staalproductie en hebben een aantal kenmerkende eigenschappen waardoor je ze kunt herkennen:

​

• Kleur en uiterlijk: Staalslakken hebben meestal een donkergrijze tot zwarte kleur, soms met een blauwachtige of groenige tint. In sommige gevallen kunnen ze ook roestige plekken vertonen door de aanwezigheid van ijzer.

​

• Textuur: Ze zijn vaak hard en hoekig, met een scherpe, brokkelige of poreuze structuur. Dit komt doordat het materiaal snel is afgekoeld na het smelten en later wordt gebroken om voor de fabrikant waardevolle restmetalen te verwijderen.

​

• Gewicht: Staalslak is over het algemeen zwaarder dan gewone stenen of grind door het hoge metaalgehalte.

​

• Reactie met water: Wanneer staalslak in contact komt met water, kan het een witachtige uitslag vormen door de uitloging van kalk (calciumhydroxide). Dit kan het water een troebele of melkachtige uitstraling geven en de pH-waarde verhogen.

​

• Geur: Verse staalslakken kunnen soms een zwakke, metaalachtige of cementachtige geur hebben.

​

Staalslakken zijn vaak gebruikt als funderingsmateriaal in wegen, paden en industrieterreinen. Ze kunnen ook te vinden zijn op plekken waar in het verleden slakken als opvulmateriaal zijn gebruikt, zoals oude dijklichamen of industriële stortplaatsen.

Een secundaire bouwstof is een hergebruikt of gerecycled materiaal dat als alternatief dient voor primaire grondstoffen zoals zand, grind of klei. Deze materialen zijn vaak afkomstig van industriële processen, sloopafval of verwerkte restproducten. Het idee achter secundaire bouwstoffen is om afvalstromen nuttig toe te passen en zo de vraag naar natuurlijke grondstoffen te verminderen.

Staalslak wordt vaak gepresenteerd als een secundaire bouwstof, maar in werkelijkheid is het een afvalproduct van de staalindustrie zonder verdere toepassing binnen de staalproductieketen. De toepassing van staalslak als vervanger voor zand of grond brengt mogelijke risico’s met zich mee, zoals uitloging van schadelijke stoffen en gevolgen voor bodem- en waterkwaliteit. Hiernaast maken de eigenschappen van staalslak het gebruik voor toepassingen in de wegenbouw en cementindustrie met constructieve toepassingen minder geschikt doordat het materiaal naar verloop van tijd aanzienlijk kan zwellen in volume.

​

Om de vraag te kunnen beantwoorden of staalslak een secundaire bouwstof is, moet per geval gekeken worden naar de beoogde toepassing en of het voldoet aan het juridisch kader voor de status als een secundair bouwstof.

Om te bepalen of staalslak een bijproduct is of als afvalstof moet worden aangemerkt, gelden strikte juridische criteria. Volgens de Wet milieubeheer en de Europese kaderrichtlijn afvalstoffen (2008/98/EG) kan een productieresidu alleen als bijproduct worden beschouwd als het:

​

1. Zeker wordt gebruikt – Er moet vaststaan dat de stof daadwerkelijk een toepassing krijgt.

2. Onmiddellijk bruikbaar is – Er mag geen aanvullende bewerking nodig zijn buiten normale productieprocessen.

3. Onlosmakelijk deel van het productieproces is – De stof moet inherent zijn aan het proces en niet voortkomen uit een fout of afwijking.

4. Voldoet aan regelgeving en milieunormen – De toepassing mag geen negatieve impact hebben op milieu of gezondheid.

​

Voor LD-staalslak is er geen specifieke Europese of Nederlandse regeling die het automatisch als bijproduct erkent. Dit betekent dat elke toepassing apart beoordeeld moet worden op basis van bovenstaande voorwaarden.

​

In de praktijk leidt dit tot juridische onzekerheid, omdat overheden en bedrijven per geval moeten bewijzen dat het gebruik van staalslak voldoet aan milieuwetgeving en geen risico vormt voor bodem- en waterkwaliteit. Wanneer niet aan alle voorwaarden wordt voldaan, blijft staalslak een afvalstof en gelden strikte regels voor opslag, transport en verwerking.

Nee, dit zijn niet de enige voorwaarden. Naast de vier basisvoorwaarden gelden aanvullende eisen voor de toepassing van een afvalstof als secundaire bouwstof. Deze omvatten:

​

• Inhoudelijke voorschriften (Bal, paragraaf 4.123)

  • De bouwstof moet functioneel worden toegepast in een werk (zoals wegenbouw of funderingen).

  • De hoeveelheid moet beperkt blijven tot wat technisch en milieukundig noodzakelijk is.

  • Terugneembaarheid moet gewaarborgd zijn: de bouwstof mag niet permanent in de bodem achterblijven.

  • Er gelden specifieke regels voor bijmengingen (maximaal 20% onbedoelde grond/baggerspecie).

​

• Situaties waarin toepassing verboden is

  • Ophoging van terreinen voor woningbouw, landbouw, natuur of recreatie (inclusief sport).

  • Verondieping van oppervlaktewater of omzetting in landbodem.

​

• Kwaliteitseisen en milieuverklaring

  • De bouwstof moet voldoen aan emissie- en samenstellingsnormen.

  • Een milieuverklaring bodemkwaliteit is vereist.

​

• Europese en nationale regelgeving

  • Bouwstoffen mogen alleen op de markt worden gebracht als ze aan Europese producteisen voldoen.

  • De eisen kunnen niet versoepeld worden, maar wel aangescherpt in specifieke gevallen.

Niet-gereguleerde stoffen en milieubeoordeling

​

Niet-gereguleerde stoffen die kunnen uitlogen, zoals calciumoxide, moeten per project specifiek worden beoordeeld in een milieuverklaring bodemkwaliteit. Hoewel er geen specifieke wettelijke normen zijn voor deze stoffen, kunnen ze de pH-waarde van het milieu aanzienlijk verhogen. Dit betekent dat de risico’s per toepassing individueel onderzocht moeten worden, aangezien een bouwstof geen negatieve impact mag hebben op het milieu of de gezondheid.

​

Wettelijk kader voor bescherming van bodem en oppervlaktewater

​

De belangrijkste regelgeving rond de bescherming van bodem en oppervlaktewater bij bouwstoftoepassingen komt uit:

​

• Het Besluit bodemkwaliteit (Bsb) – gebaseerd op de Wet bodembescherming (Wbb) en de Wet verontreiniging oppervlaktewateren (Wvo).

​

• Zorgplicht – Artikel 13 Wbb en artikel 1.1a van de Wet milieubeheer (Wm) verplichten iedereen om schade aan bodem en oppervlaktewater te voorkomen.

​

Omdat reeds is vastgesteld dat het Bsb onvoldoende bescherming biedt tegen de waargenomen milieueffecten van sommige bouwstoffen, blijft de algemene zorgplicht onverminderd van kracht.

​

Vergunningseisen en handhaving

​

• Bij toepassing van bouwstoffen op de landbodem die emissies naar oppervlaktewater veroorzaken, kan een ontbrekende Wvo-vergunning als handhavingsmiddel worden gebruikt.

​

• Bij toepassing van categorie 1-bouwstoffen in oppervlaktewater is een Wvo-vergunning altijd verplicht.

​

Risico’s en voorzorgsmaatregelen bij toepassing van staalslak en hoogovenslak

​

Bij gebruik van staalslak en hoogovenslak(zand) kunnen zowel directe als indirecte uitlogingseffecten optreden. Daarom gelden de volgende maatregelen:

​

• Voorkomen van uitspoeling naar bodem en oppervlaktewater door passende voorzieningen.

​

• Corrigerende maatregelen als negatieve effecten optreden.

​

• Vroegtijdig overleg met bevoegd gezag bij twijfel over milieu-effecten.

​

• Adequate voorlichting door producenten en leveranciers over risico’s en milieu-impact.

​

• Toezicht door bevoegde instanties, met eventuele bestuursrechtelijke of strafrechtelijke handhaving bij overtredingen.

​

Aanbeveling

​

Gezien de milieueffecten wordt gebruik van staalslak en hoogovenslak(zand) zonder voorzieningen afgeraden in aanvullingen of ophogingen. Bij gebruik van andere bouwstoffen met vergelijkbare risico’s gelden dezelfde zorgplichten en voorzorgsmaatregelen. Producenten, ontwerpers en gebruikers dienen uiterste zorgvuldigheid te betrachten en vroegtijdig afstemming met het bevoegd gezag te zoeken. Alle betrokken partijen kunnen in gebreke gesteld worden op het moment niet wordt voldaan aan de zorgplicht uit artikel 13 Wbb en strafrechtelijk vervolgd worden voor hun betrokkenheid al dan niet nalatigheid.

Er bestaat momenteel beperkte duidelijkheid over de individuele toetsing per project bij het gebruik van staalslakken als secundaire bouwstof. In het algemeen zijn er zeer weinig tot geen milieueffectrapportages (MER) geregistreerd met betrekking tot de toepassing en beoordeling van staalslakken in deze context. Hoewel er nog geen algemene meldingsplicht bestaat voor het gebruik van staalslakken, is het essentieel dat per project de bevoegde autoriteit een oordeel vormt over de rechtmatigheid en milieuhygiënische veiligheid van de toepassing. Deze situatie heeft geleid tot een lacune waarbij het gebruik van staalslakken niet wordt gemeld, niet wordt getoetst aan geldende normen, geen risicoanalyse ondergaat en daardoor nooit officieel de status van bouwstof verkrijgt.

​

De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) heeft aangegeven dat staalslakken kunnen worden toegepast, mits er voldoende rekening is gehouden met de eigenschappen van het materiaal. Het is daarom van belang dat bij elk project een zorgvuldige beoordeling plaatsvindt om mogelijke milieuschade te voorkomen.

​

Daarnaast heeft Omgevingsdienst NL gepleit voor een meld- en registratieplicht voor het gebruik van staalslakken en andere secundaire bouwstoffen, om beter toezicht te kunnen houden op de toepassingen en de daarmee samenhangende milieueffecten.

​

Het ontbreken van een uniforme meldingsplicht en de afhankelijkheid van project-specifieke beoordelingen leiden tot inconsistenties in de toepassing en handhaving van milieunormen bij het gebruik van staalslakken als bouwstof.

Uitloging van zware metalen en schadelijke stoffen

​

Staalslak bevat vaak metalen zoals chroom, nikkel en vanadium. Bij blootstelling aan regenwater kunnen deze stoffen uitlogen en in de bodem en het grondwater terechtkomen. Dit kan leiden tot:

​

• Vervuiling van grondwater: Metalen en alkalische stoffen kunnen het grondwater verontreinigen, wat schadelijk is voor drinkwatervoorraden en ecosystemen.

​

• Bodemverontreiniging: De ophoping van zware metalen kan de vruchtbaarheid van de bodem aantasten en risico’s opleveren voor planten en dieren.

​

Verhoogde alkaliteit en pH-verandering

​

Staalslak heeft een sterk basisch karakter en kan de pH-waarde van de bodem en het water drastisch verhogen. Dit kan resulteren in:

​

• Schade aan waterleven: Veel waterorganismen kunnen niet overleven in een omgeving met een te hoge pH-waarde. Dit kan ecosystemen in sloten, plassen en rivieren verstoren.

​

• Verstoring van de bodemstructuur: Een hoge pH kan de natuurlijke samenstelling van de bodem veranderen en de opname van voedingsstoffen door planten beïnvloeden.

​

Fysieke verstoring van bodem en waterafvoer

​

• Verharding van de bodem: Staalslak kan verharden na blootstelling aan vocht en koolstofdioxide, wat de natuurlijke waterdoorlaatbaarheid van de bodem belemmert en leidt tot afwateringproblemen.

​

• Verstoring van waterlopen: Wanneer staalslak wordt toegepast in of nabij watergangen, kan het de stroming beïnvloeden en leiden tot ophoping van sediment, waardoor overstromingsrisico’s toenemen.

​

Langetermijngevolgen en onbekende risico’s

​

Veel van de milieueffecten van staalslak worden pas na decennia zichtbaar. Aangezien het materiaal in sommige gevallen al tientallen jaren wordt toegepast zonder gedegen langetermijnstudies, bestaat het risico dat de werkelijke impact nog onderschat wordt.

​

Conclusie

​

Staalslak kan aanzienlijke negatieve gevolgen hebben voor het milieu, vooral op het gebied van bodem- en waterkwaliteit. De uitloging van schadelijke stoffen, verandering van de pH-waarde en fysieke verstoringen vormen serieuze risico’s voor ecosystemen en de volksgezondheid. Daarom is een zorgvuldige beoordeling van de toepassing noodzakelijk en zou terughoudendheid bij grootschalig gebruik op zijn plaats zijn.

Op basis van de beschikbare informatie kan worden geconcludeerd dat het project in Spijk op meerdere vlakken niet voldoet aan de relevante normen en regelgeving. Hieronder wordt elk aspect nader toegelicht.

​

1. Voldoet aan regelgeving en milieunormen?

​

✅ Norm: De toepassing mag geen negatieve impact hebben op het milieu of de gezondheid.

❌ Niet voldaan: Onderzoek van het RIVM heeft aangetoond dat diverse schadelijke stoffen vanaf het moment van toepassing zijn uitgeloogd. Dit kan leidt tot negatieve effecten op bodem en waterkwaliteit. Daarnaast roept dit de vraag op of vergelijkbare problemen ook bij andere toepassingen van deze materialen spelen.

​

2. Functionele toepassing als geluidswal?

​

✅ Norm: Een geluidswal kan als een werk worden beschouwd, mits deze functioneel en technisch noodzakelijk is.

❌ Niet voldaan:

• De toezichthouder en initiatiefnemer hebben vastgesteld dat de staalslakken niet meer in de geluidswal kunnen functioneren vanwege zettingsrisico’s, met name ten opzichte van het spoor van ProRail.

• De stabiliteit van de bodem vormt een belemmering voor de toepassing, wat betekent dat de oorspronkelijke functie als vulling voor de geluidswal niet behouden blijft.

​

3. Functionele hoeveelheid staalslak?

​

✅ Norm: De hoeveelheid toegepast materiaal moet beperkt blijven tot wat technisch noodzakelijk is om te voldoen aan de normen voor geluidsbelasting op geluidsgevoelige objecten.

❌ Niet voldaan:

• Er is geen onderzoek gedaan naar de minimale benodigde hoogte van de wal in combinatie met een belastende geluidsbron.

• De verhoging van 4 meter (vergunning 2012) naar 9,5 meter (vergunning 2018) kan niet objectief onderbouwd worden.

• Dit suggereert dat er meer materiaal is toegepast dan strikt noodzakelijk, wat niet in lijn is met de regelgeving.

​

4. Huidige situatie: opslagdepot zonder vergunning?

​

✅ Norm: Volgens Bal paragraaf 4.123 moet een werk een functioneel doel hebben.

❌ Niet voldaan: Momenteel fungeert de locatie als opslagdepot zonder vergunning, wat geen werk is in de zin van de regelgeving.

​

5. Praktijknormen voor verwerking en terugneembaarheid?

​

✅ Norm: De verwerking moet zodanig worden uitgevoerd dat terugneembaarheid mogelijk blijft en bodembedreigende effecten worden voorkomen.

❌ Niet voldaan:

• Door zettingsgevoeligheid is het depot al meer dan 3 meter in de bodem verzakt.

• Hierdoor is het in direct contact met het grondwater gekomen, wat risico’s met zich meebrengt voor de waterkwaliteit door uitloging van zware metalen en calciumoxide als calciumhydroxie.

• Terugneembaarheid is hierdoor technisch bemoeilijkt, wat niet conform de praktijknormen is.

• Bij grootschalige toepassing als in Spijk, is de wegneembaarheid dusdanig kostbaar, dat op voorhand gesteld kan worden dat dit niet financieel haalbaar kan zijn en per definitie uitgesloten moet zijn.

​

6. Planologische bestemming: strijd met regelgeving?

​

✅ Norm: De bestemming moet overeenkomen met het beoogde gebruik van secundaire bouwstoffen.

❌ Niet voldaan:

• De planologische bestemming is primair gericht op sport en recreatie.

• De toepassing van secundaire bouwstoffen is in strijd met deze bestemming, waardoor de regelgeving wordt overtreden.

​

7. Kwaliteitseisen en milieuverklaring?

​

✅ Norm: Er moet een milieuverklaring zijn die aantoont dat de bouwstof voldoet aan de normen voor uitloging en milieubelasting.

❌ Niet voldaan:

• Al in 2002 was bekend met de publicatie van RIVM rapport 771402028 dat dikkere lagen van staalslakken niet aan de normen voldoen van het Bbk.

• Er is geen aanvullend onderzoek uitgevoerd conform de Circulaire Toepassing van staalslak en hoogovenslak(zand) in aanvullingen en ophogingen om te verifiëren of de dikkere laagdikte bij dit project voldoet aan de uitloogcriteria.

​

8. Voldoet de productdocumentatie van leverancier aan de Europese norm (CLP-verordening)?

​

✅ Norm: Leveranciers moeten documentatie aanleveren conform de CLP-verordening, zodat de risico’s van de materialen duidelijk zijn.

❌ Niet voldaan:

• Er is geen documentatie beschikbaar die voldoet aan de CLP-verordening.

• Onderzoek door ECHA suggereert dat de producten niet conform deze regelgeving zijn gedocumenteerd.

• Hierdoor is het moeilijk vast te stellen of er specifieke waarschuwingen of voorzorgsmaatregelen nodig zijn, doordat er geen informatie beschikbaar is over de chemische compositie van de geleverde staalslak.

​

Conclusie

​

Op basis van de bovenstaande punten kan worden geconcludeerd dat de toepassing in Spijk niet voldoet aan meerdere fundamentele eisen en regelgevingseisen. De uitloging van schadelijke stoffen, zettingsproblemen, het ontbreken van een duidelijke functionele onderbouwing en de strijdigheid met de planologische bestemming maken dat het project niet aan de gestelde normen voldoet.

Handhaving op het gebruik van staalslakken in werken blijkt in de praktijk gebrekkig. Dit kan niet met zekerheid worden aangetoond, maar er zijn aanwijzingen dat de huidige situatie is ontstaan door een gewoonterecht dat teruggaat naar de periode waarin de staalindustrie in IJmuiden nog Staatseigendom was. In die tijd verleende de Staat zichzelf vergunningen voor het afzetten van staalslakken in infrastructurele werken, vaak via bedrijven zoals Pelt&Hooykaas. Dit gebruik werd uiteindelijk verankerd in het Bouwstoffenbesluit, waarin het storten van staalslakken als afval werd verboden en ontmoedigd door een heffing van fl. 29,50 per ton in te voeren. Hierdoor werd storten niet alleen wettelijk onmogelijk, maar ook financieel onaantrekkelijk, juist in een periode waarin de Europese staalindustrie onder druk stond door wereldwijde overproductie.

​

Verkeerde interpretatie van certificering

​

Een hardnekkig misverstand dat bijdraagt aan gebrekkige handhaving, is de aanname dat een KIWA-certificaat betekent dat staalslakken zonder beperkingen kunnen worden toegepast. Dit is onjuist. Hoewel certificering bepaalde kwaliteitsaspecten waarborgt, ontslaat het leveranciers niet van de verplichting om gebruikers correct te informeren over de risico’s en toepassingsvoorwaarden. In de praktijk gebeurt dit onvoldoende, waardoor staalslakken soms worden gebruikt op manieren die niet in overeenstemming zijn met de regelgeving.

​

Handhavingsacties en bestuurlijke overeenkomsten

​

Ondanks de beperkte handhaving zijn er wel enkele acties ondernomen. Het Waterschap Rivierenland (WSRL) heeft bijvoorbeeld handhavend opgetreden naar aanleiding van illegale lozingen percolaat afkomstig van de staalslak op het wateroppervlak en heeft bouwactiviteiten laten stilleggen. Daarnaast heeft de Raad van State een uitspraak gedaan die betrokken partijen ertoe heeft aangezet een handhavingsovereenkomst te sluiten. In deze overeenkomst hebben de betrokken partijen afgesproken om het probleem onderling op te lossen, zonder direct over te gaan tot juridische maatregelen. Dit leidde ertoe dat de gemeente zich financieel en inhoudelijk verbond aan het vinden van een alternatieve toepassing van de staalslak.

​

Onhaalbare alternatieve plannen

​

Tot eind 2024 hebben de grondeigenaar en de projectuitvoerder de kans gekregen om de situatie zodanig aan te passen dat er geen milieurisico’s meer zouden bestaan. Eén van de voorgestelde oplossingen was de realisatie van een zichtheuvel van 20 meter hoog achter Ranzijn. Echter, deze oplossing voldoet op diverse gronden niet aan de eerder gestelde normen en zou dus nog steeds in strijd zijn met de wet- en regelgeving. Desondanks is de gemeente hier jaren in mee gegaan met de grondeigenaar. De enige juridisch correcte stap is het volledig verwijderen van de staalslakken volgens de geldende wetgeving.

​

Conclusie

​

De huidige situatie is het gevolg van historisch beleid, verkeerde interpretatie van certificeringsregels en bestuurlijke afspraken die de feitelijke handhaving hebben vertraagd. Stichting Natuurlijk Schoon Spijk zet zich ervoor in dat alle betrokkenen zich bewust worden van de noodzaak om de situatie volgens de wet op te lossen. Uiteindelijk blijft de enige structurele oplossing het verwijderen van de staalslakken op een manier die in overeenstemming is met de milieuregels en wetgeving.

Staalslakken hebben bij concentraties van 50 tot 150 mg/l in water een negatieve invloed hebben op waterorganismen, voornamelijk door een verhoogde pH-waarde en de uitloging van zware metalen. Hieronder worden de belangrijkste risico’s uitgelegd, gebaseerd op zowel het RIVM-onderzoek als internationale studies.

​

Verhoogde pH en gevolgen voor waterorganismen

​

Staalslakken bevatten calciumoxide (CaO), dat bij contact met water omgezet wordt in calciumhydroxide (Ca(OH)₂). Dit veroorzaakt een sterke verhoging van de pH-waarde, wat het water basischer maakt. In Spijk wordt consistent pH waardes gemeten van 12 tot 14 in het percolaat dat wordt opgevangen in een daarvoor bestemd basin. Onderzoeken tonen aan dat:

​

• pH boven 9 schadelijk is voor veel aquatische organismen. Zo kunnen gevoelige soorten zoals de vlokreeft en watervlo sterfte vertonen of verminderde reproductie hebben bij verhoogde pH-waarden.

​

• Diatomeeën kunnen niet groeien bij een verhoogde pH als gevolg van staalslakken. Diatomeeën zijn grotendeels  verantwoordelijk voor de productie van zuurstof onder water.

​

• Microalgen een beperkte tolerantie hebben voor pH-variaties. De optimale pH voor hun groei ligt tussen 6 en 8. Een hogere pH vermindert de beschikbaarheid van ijzer en andere essentiële voedingsstoffen, wat de groei remt.

​

Uitloging van zware metalen

​

Staalslakken bevatten sporen van vele verschillende zware metalen. De beschikbaarheid en toxiciteit van deze metalen hangt af van factoren zoals de pH en de samenstelling van het water:

​

• Bij een hoge pH slaan sommige metalen neer als hydroxiden, wat de acute toxiciteit vermindert. Dit betekent echter niet dat er geen langetermijnrisico is.

​

• Bij een lagere pH kunnen zware metalen beter oplossen en zo bioaccumuleren in organismen. Dit kan leiden tot toxische effecten zoals verstoring van enzymwerking en verminderde overleving van aquatische soorten.

​

Effecten op microalgen en voedselketens

​

Hoewel sommige onderzoeken aantonen dat staalslak fosfor en silicium kan vrijmaken, wat nuttig is voor bepaalde microalgen, zijn er aanzienlijke risico’s:

​

• Te veel staalslakken (> 3300 mg/L) remmen de groei van microalgen volledig. Dit komt door de extreme verhoging van de pH en verminderde beschikbaarheid van voedingsstoffen zoals ijzer.

​

• Microalgen vormen de basis van het aquatische ecosysteem. Verminderde groei kan gevolgen hebben voor zoöplankton en hogere trofische niveaus zoals kreeften, vissen en schelpdieren.

​

Indirecte ecologische effecten

​

Door de effecten op microalgen en zoöplankton kan de voedselketen verstoord raken. Dit kan leiden tot:

​

• Afname van vispopulaties door een tekort aan voedselbronnen.

​

• Verandering in biodiversiteit, waarbij alleen pH-tolerante soorten overleven, wat het ecosysteem uit balans brengt.

​

• Verzanding van waterbodems door neerslag van chemische verbindingen, wat habitats kan aantasten.

​

Hypothese: De invloed van staalslak op de troebelheid en temperatuur van aquatische ecosystemen

​

Achtergrond:

Staalslak, een secundaire bouwstof afkomstig uit de staalindustrie, bevat onder andere calciumhydroxide (Ca(OH)₂), dat bij uitloging de pH van omgevingswater verhoogt. Verhoogde pH-waarden kunnen de samenstelling en dynamiek van aquatische ecosystemen beïnvloeden, met name door effecten op primaire producenten zoals microalgen.

​

Mechanisme:

​

1. pH-verhoging en afname van microalgen

   • Veel microalgen zijn pH-gevoelig en kunnen afsterven of in groei geremd worden bij een verhoogde pH.

   • Dit resulteert in een afname van troebelheid in het water, aangezien microalgen een belangrijke factor zijn in lichtabsorptie.

2. Daling van zoöplanktonpopulaties

   • Microalgen vormen de primaire voedselbron voor zoöplankton.

   • Een afname van microalgen leidt tot een verminderde beschikbaarheid van voedsel voor zoöplankton, wat resulteert in een afname van hun populaties.

   • Dit effect versterkt de afname van troebelheid, aangezien minder zoöplankton leidt tot minder resuspensie van deeltjes in de waterkolom.

3. Toename van waterhelderheid en temperatuurstijging

   • In troebel water absorberen de bovenste lagen van het water de meeste zonnestraling, waardoor de warmteopname beperkt blijft tot een oppervlakkige laag.

   • In helder water kan zonlicht dieper doordringen, waardoor een groter volume van het waterlichaam opwarmt.

   • Dit kan resulteren in een algemene stijging van de watertemperatuur, wat vervolgens een cascade aan ecologische effecten kan veroorzaken, zoals verhoogde metabole stress bij aquatische organismen en veranderingen in soortensamenstellingen.

​

Hypothese:

De uitloging van calciumhydroxide uit staalslak leidt tot een verhoogde pH, wat de populaties van microalgen en zoöplankton vermindert. Dit veroorzaakt een verhoogde helderheid van het water, waardoor zonlicht dieper doordringt en de temperatuur van het gehele waterlichaam toeneemt. Deze temperatuursverandering kan leiden tot verdere verstoring van aquatische ecosystemen.

​

Aanbevolen vervolgonderzoek:

​

• Experimenteel onderzoek naar de impact van verhoogde pH door staalslak op microalgen- en zoöplanktonpopulaties.

​

• Metingen van troebelheid en lichtpenetratie in waterlichamen waar staalslak wordt toegepast.

​

• Modellering van temperatuurverandering in relatie tot waterhelderheid en troebelheidsvermindering.

​

Conclusie

​

Staalslakken kunnen waterorganismen op meerdere manieren schaden. De combinatie van verhoogde pH, uitloging van zware metalen en verstoring van microalgenpopulaties kan het hele aquatische ecosysteem beïnvloeden. Dit onderstreept het belang van een zorgvuldige beoordeling van de toepassing van staalslakken in watergevoelige omgevingen.

Naast de directe toxiciteit van zware metalen en de verhoging van de pH, zijn er mogelijke langetermijneffecten die verder onderzoek vereisen. Twee belangrijke risico's zijn co-mutageniteit van zware metalen en de rol van staalslakken in de verspreiding van antibioticaresistente bacteriën.

​

Co-Mutageniteit van Zware Metalen

​

Zware metalen zoals chroom (Cr), nikkel (Ni), lood (Pb) en cadmium (Cd) die uitlogen uit staalslakken kunnen een mutagene werking hebben. Dit houdt in dat ze DNA-schade kunnen veroorzaken, wat de kans op genetische mutaties bij micro-organismen en hogere organismen vergroot. Daarnaast:

​

• Zware metalen kunnen als co-mutagenen werken in combinatie met andere toxische stoffen. Dit betekent dat hun effect op genetische schade versterkt kan worden wanneer ze samen met andere verontreinigingen aanwezig zijn.

​

• Langdurige blootstelling kan leiden tot genetische instabiliteit, wat zich kan uiten in verhoogde mutatiefrequenties in aquatische ecosystemen en mogelijk ook in de bodem.

​

Omdat er weinig onderzoek is gedaan naar de co-mutagene effecten van zware metalen in combinatie met andere milieuverontreinigingen, is verder onderzoek noodzakelijk om de gevolgen hiervan beter te begrijpen.

​

Risico op Antibioticaresistentie & Horizontale Genoverdracht

​

De invloed van staalslakken op antibioticaresistente bacteriën is een ander zorgpunt. Staalslakken kunnen bijdragen aan de verspreiding van resistente bacteriën op meerdere manieren:

​

• Uitloging van calciumhydroxide kan leiden tot weefselbeschadiging en open wonden bij dieren. Dit verhoogt de kans op bacteriële infecties en geeft bacteriën de mogelijkheid om zich te verspreiden.

​

• Metalen zoals zink (Zn), koper (Cu) en cadmium (Cd) staan erom bekend de selectie van antibioticaresistente bacteriën te bevorderen. Bacteriën die blootgesteld worden aan zware metalen ontwikkelen vaak ook resistentie tegen antibiotica, omdat de mechanismen voor metaalresistentie en antibioticaresistentie vaak gekoppeld zijn via resistentiegenen op plasmiden.

​

• Veranderingen in microbiële gemeenschappen door verhoogde pH kunnen ervoor zorgen dat pathogene bacteriën, zoals resistente Staphylococcus- of Pseudomonas-soorten, een ecologisch voordeel krijgen ten opzichte van andere bacteriën.

​

• Horizontale genoverdracht (HGT) speelt een cruciale rol in de verspreiding van antibioticaresistentie. Dit proces stelt levende bacteriën in staat om nieuw genetisch materiaal te verwerven, zoals resistentiegenen tegen zware metalen en antibiotica. In tegenstelling tot eukaryoten, die genetische variatie verkrijgen via seksuele voortplanting, kunnen bacteriën alleen nieuw genetisch materiaal verkrijgen via horizontale genoverdracht. Hierdoor kunnen bacteriën in verontreinigde omgevingen snel resistentie ontwikkelen en verspreiden.

​

Dit betekent dat er mogelijke risico’s zijn voor de volksgezondheid en ecosystemen, vooral in gebieden waar staalslakken langdurig invloed hebben op de bodem en het watermilieu. Verdere studies zijn nodig om de mate van invloed van zware metalen en pH-veranderingen op de verspreiding van antibioticaresistentie vast te stellen.

​

Conclusie

Er is dringend meer onderzoek nodig naar de mogelijke gevaren van co-mutageniteit van zware metalen en de rol van staalslakken in de ontwikkeling en verspreiding van antibioticaresistente bacteriën. Dit is vooral belangrijk in ecosystemen waar zware metalen uitlogen in de bodem en waar een verhoogde pH kan leiden tot wonden bij dieren, wat bacteriële infecties en resistentieontwikkeling kan bevorderen. Bovendien kan horizontale genoverdracht bijdragen aan een versnelde verspreiding van resistentiegenen, wat verdere aandacht vereist.

Als bevoegd autoriteit heb je verschillende middelen om de risico’s van secundaire bouwstoffen zoals staalslak voor het milieu te beperken. Een van de krachtigste instrumenten is een maatwerkbesluit op basis van de Omgevingswet.

​

Maatwerkbesluit op basis van de Omgevingswet

​

De Omgevingswet biedt de mogelijkheid om via een maatwerkbesluit strengere eisen te stellen aan het gebruik van secundaire bouwstoffen binnen een specifiek werkgebied. Dit kan noodzakelijk zijn wanneer:

​

• Er sprake is van milieugevaarlijke uitloging, bijvoorbeeld door zware metalen of hoge pH-waarden.

​

• De secundaire bouwstoffen niet passen binnen de lokale bodem- en waterkwaliteitsdoelstellingen.

​

• De toepassing kan leiden tot ecologische schade, bijvoorbeeld door alkalisch water dat schadelijk is voor waterorganismen.

​

Verbieden van toepassing binnen het werkgebied

​

Op basis van een maatwerkbesluit kan de bevoegde autoriteit:

​

1. Bepaalde secundaire bouwstoffen geheel verbieden binnen het werkgebied als er aantoonbare risico’s zijn voor het milieu.

2. Striktere voorwaarden stellen aan het gebruik, zoals:

   • Extra onderzoek naar uitloging en milieueffecten.

   • Het verplichten van beschermende maatregelen, zoals afdeklagen of specifieke drainagevoorzieningen.

   • Monitoring en periodieke controles.

3. Vergunningen intrekken of weigeren als het gebruik van de bouwstof niet voldoet aan milieudoelstellingen.

​

Een maatwerkbesluit kan worden onderbouwd met onderzoeken naar uitloging, ecologische impact en de lokale waterkwaliteit. Dit biedt een juridisch kader om preventief op te treden en te zorgen dat secundaire bouwstoffen geen onaanvaardbare schade veroorzaken aan het milieu.

Zorgplicht en aansprakelijkheid

​

Als opdrachtgever ben je altijd aansprakelijk voor milieuschade die voortkomt uit de toepassing van secundaire bouwstoffen zoals staalslak. De zorgplicht onder de Omgevingswet en andere milieuwetgeving houdt in dat je preventieve maatregelen moet nemen om schade aan het milieu te voorkomen. Dit betekent dat het onvoldoende is om simpelweg uit te gaan van bestaande regelgeving; je bent ook verantwoordelijk voor niet-gereguleerde risico’s.

​

Kies voor minder risicovolle opties

​

De beste manier om aansprakelijkheid te minimaliseren is het vermijden van risicovolle secundaire bouwstoffen als er veiligere alternatieven beschikbaar zijn. Overweeg:

​

• Primaire bouwstoffen die minder uitlogen of milieuschade veroorzaken.

​

• Gecertificeerde secundaire bouwstoffen met een bewezen laag risico.

​

• Stabilisatie- of afdichtingsmaatregelen om uitloging te beperken.

​

Verplicht melden en laten toetsen

​

Indien er geen minder risicovolle alternatieven beschikbaar zijn, dan moet de toepassing:

​

• Gemeld worden bij de bevoegde instantie.

​

• Getoetst worden aan zowel de gereguleerde normen als niet-gereguleerde risico’s (zoals het uitlogen van calciumhydroxide).

​

• Worden ondersteund door een risicoanalyse waarin wordt aangetoond dat de toepassing geen onaanvaardbare schade veroorzaakt.

​

Verwijderingsplicht en financiële risico’s

​

De opdrachtgever moet zich ervan bewust zijn dat er een verwijderingsplicht geldt zodra een werk zijn functie verliest. Dit betekent dat secundaire bouwstoffen zoals staalslak moeten worden afgevoerd, wat hoge kosten met zich meebrengt.

​

• Verwijderingskosten liggen momenteel vanaf de €60 per ton en kunnen verder oplopen door transport en verwerking.

​

• Dit kan een project financieel onrendabel maken als hier vooraf geen rekening mee wordt gehouden.

​

Conclusie: Risico’s beperken door bewuste keuzes

​

• Kies indien mogelijk een minder risicovolle bouwstof.

​

• Zorg voor een grondige risicoanalyse en toetsing als er geen alternatief is.

​

• Houd rekening met de verwijderingsplicht en potentiële kosten.

​

• Stel in contracten duidelijke aansprakelijkheidsbeperkingen en eisen aan de leverancier van de bouwstof.

​

Door deze stappen te volgen, kun je als opdrachtgever je risico’s op milieuaansprakelijkheid en onverwachte kosten zo veel mogelijk beperken.

Als omwonende kun je actie ondernemen als je zorgen hebt over de mogelijke risico’s van bouwstoffen zoals staalslak. Er zijn twee belangrijke manieren om dit te doen:

​

• Informatieverzoek indienen

  Je hebt het recht om bij de bevoegde autoriteit (bijvoorbeeld de gemeente, provincie of omgevingsdienst) informatie op te vragen over de toepassing van bouwstoffen in een project. Dit kan onder de Wet open overheid (Woo) of als gewoon informatieverzoek.

​

• Handhavingsverzoek indienen

  Als je denkt dat de toepassing van staalslak milieurisico’s met zich meebrengt of niet voldoet aan de regels, kun je een handhavingsverzoek indienen bij de bevoegde instantie. Dit dwingt hen om de situatie te onderzoeken en, indien nodig, maatregelen te nemen.

​​

Hieronder staan voorbeeldbrieven die je kunt gebruiken.

​

Voorbeeldbrief 1: Informatieverzoek

​

📌 Gebruik deze brief om informatie op te vragen over de toepassing van staalslak in een project bij de bevoegde autoriteit.

​

[Uw naam]
[Adres]
[Postcode en woonplaats]

[E-mail]

[Datum]

​

Aan: [Bevoegde autoriteit, bijvoorbeeld gemeente/waterschap/provincie]

Betreft: Informatieverzoek over toepassing van staalslak

​

Geachte heer/mevrouw,

​

Ik schrijf u met betrekking tot het project [naam project / locatie], waar ik heb vernomen dat mogelijk staalslak als bouwstof wordt toegepast. Ik maak mij zorgen over de mogelijke gevolgen voor het milieu en de gezondheid van omwonenden.

​

Op grond van de Wet open overheid (Woo) en de algemene zorgplicht onder de Omgevingswet verzoek ik u om de volgende informatie te verstrekken:

​

1. De herkomst en samenstelling van de toegepaste staalslak.

2. De toetsing aan milieunormen en eventuele risicoanalyses die zijn uitgevoerd.

3. De maatregelen die worden genomen om uitloging van zware metalen en pH-verhoging te voorkomen.

4. Eventuele vergunnings- of meldingsplichtige documenten met betrekking tot dit project.

​

Ik verzoek u deze informatie binnen de wettelijke termijn van vier weken te verstrekken.

Mocht een deel van de informatie niet beschikbaar zijn, dan verneem ik graag de reden hiervan.

​

Bij voorbaat dank voor uw medewerking.

​

Met vriendelijke groet,

[Uw naam]

​

Voorbeeldbrief 2: Handhavingsverzoek

​

📌 Gebruik deze brief als je vermoedt dat de toepassing van staalslak risico’s oplevert en niet aan de regels voldoet.

​

[Uw naam]
[Adres]
[Postcode en woonplaats]

[E-mail]

[Datum]

​

Aan: [Bevoegde autoriteit, bijvoorbeeld omgevingsdienst, gemeente of waterschap]

Betreft: Handhavingsverzoek toepassing staalslak

​

Geachte heer/mevrouw,

​

Ik wend mij tot u met betrekking tot het project [naam project / locatie], waar staalslak wordt toegepast als bouwstof. Ik maak mij ernstige zorgen over de mogelijke negatieve gevolgen voor het milieu en de volksgezondheid.

​

Op basis van mijn waarnemingen en beschikbare informatie bestaan er risico’s, waaronder:

​

• Uitloging van zware metalen in de bodem en het grondwater.

• pH-verhoging van water, wat schadelijk kan zijn voor waterorganismen.

• Verwijderingsplicht bij beëindiging van het project, wat hoge kosten met zich meebrengt, en de opdrachtgever vermoedelijk niet financieel draagkrachtig genoeg is.

​

Ik verzoek u om handhavend op te treden en een onderzoek in te stellen naar de naleving van de milieuwetgeving. Hierbij verzoek ik u specifiek om:

​

1. Te controleren of de toepassing van staalslak voldoet aan de wettelijke normen.

2. Een risicoanalyse uit te voeren met betrekking tot de milieugevolgen.

3. De noodzaak te beoordelen van aanvullende maatregelen of een verbod op het gebruik van staalslak op deze locatie.

​

Gezien de ernst van de mogelijke risico’s verzoek ik u om spoedig te reageren en mij te informeren over de vervolgstappen.

​

Bij voorbaat dank voor uw aandacht en inzet.

​

Met vriendelijke groet,

[Uw naam]

​

​

Met deze brieven kun je als omwonende je zorgen kenbaar maken en actie eisen van de bevoegde instanties.

​

Naast het opvragen van informatie en het indienen van een handhavingsverzoek, hebben omwonenden ook het recht om inspraak te hebben bij de besluitvorming over het gebruik van secundaire bouwstoffen in hun omgeving.

​

Via de Omgevingswet kan de gemeente een maatwerkbesluit nemen om de toepassing van secundaire bouwstoffen zoals staalslak te verbieden of te beperken binnen haar werkgebied. Dit kan worden aangevraagd door burgers als er zorgen bestaan over de milieugevolgen en gezondheidsrisico’s van deze stoffen.

​

Hieronder een voorbeeldbrief die je kunt gebruiken om de gemeente proactief te verzoeken een maatwerkbesluit te nemen.

​

Voorbeeldbrief 3: Verzoek tot maatwerkbesluit om toepassing van staalslak te verbieden

​

[Uw naam]
[Adres]
[Postcode en woonplaats]

[E-mail]

[Datum]

​

Aan: [Gemeente / bevoegde autoriteit]

Betreft: Verzoek tot maatwerkbesluit om toepassing van staalslak te verbieden

​

Geachte heer/mevrouw,

​

Ik schrijf u als bezorgde bewoner van de gemeente [uw gemeente]. Gezien de mogelijke risico’s voor het milieu en de volksgezondheid verzoek ik u om in het kader van de Omgevingswet een maatwerkbesluit te nemen waarmee de toepassing van staalslak binnen de gemeente wordt verboden of streng gereguleerd.

​

De volgende risico’s onderbouwen dit verzoek:

​

• Uitloging van zware metalen: Staalslak kan zware metalen bevatten die in de bodem en het grondwater terecht kunnen komen, met mogelijke schadelijke gevolgen voor mens en milieu.

​

• pH-verhoging en corrosieve eigenschappen: Staalslak bevat calciumhydroxide, wat de pH van de bodem en het water verhoogt. Dit kan schadelijk zijn voor waterleven en bij dieren leiden tot luchtwegklachten, huidirritatie en open wonden.

​

• Verwijderingsplicht en hoge kosten: Wanneer een werk zijn functie verliest, moet de staalslak worden verwijderd. De kosten hiervan starten vanaf €60 per ton, wat leidt tot aanzienlijke financiële lasten voor de gemeente en andere betrokken partijen bij het verlies van de functie van een werk.

​

• Potentiële risico’s op antibioticaresistentie: Er zijn aanwijzingen dat zware metalen in combinatie met bacteriën in de bodem bijdragen aan co-mutageniteit en het risico op antibioticaresistentie vergroten. Meer onderzoek is nodig naar dit effect, maar gezien het voorzorgsprincipe is het onwenselijk om deze stof zonder verdere evaluatie toe te passen.

​

Verzoek tot maatwerkbesluit

​

Op basis van deze punten verzoek ik u om:

​

1. Een maatwerkbesluit vast te stellen waarmee de toepassing van staalslak in onze gemeente wordt verboden of beperkt, tot de milieugevolgen volledig zijn geëvalueerd en beheersbaar zijn.

2. Een openbaar overleg te organiseren waarin inwoners inspraak krijgen over de toepassing van secundaire bouwstoffen in onze omgeving.

3. Een onafhankelijk onderzoek uit te voeren naar de impact van staalslak op bodem- en waterkwaliteit binnen de gemeente.

​

Gezien het belang van deze kwestie voor de volksgezondheid en het milieu verzoek ik u om dit verzoek serieus in overweging te nemen en mij op de hoogte te houden van de voortgang.

​

Bij voorbaat dank voor uw aandacht en inzet.

​

Met vriendelijke groet,

[Uw naam]

​

​

Met deze brief kun je als omwonende invloed uitoefenen op het gemeentelijk beleid en bijdragen aan een veiliger en duurzamer milieu.

Er is momenteel geen centraal landelijk meldpunt specifiek voor het melden van de toepassing van staalslak, maar meldingen kunnen doorgaans worden gedaan bij:

​

1. De gemeente – via het omgevingsloket of milieudienst.

2. De Omgevingsdienst – verantwoordelijk voor toezicht en handhaving op milieuwetgeving.

3. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) – bij risico's voor landbouw of voedselveiligheid.

4. Het Waterschap – bij risico’s voor oppervlaktewater en waterkwaliteit.

5. De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) – bij overtredingen van milieuregels.

​​

Wij verzoeken een ieder die kennis heeft van locaties waar staalslak is toegepast, dit te melden via onderstaand formulier. Uw melding helpt de Stichting Natuurlijk Schoon Spijk bij het landelijk in kaart brengen van risico’s en het beschermen van milieu en gezondheid.

​

Uw melding wordt vertrouwelijk behandeld en kan bijdragen aan nader onderzoek en handhaving. Bij onduidelijkheid nemen wij contact op met de melder.